Het is al vaker voorbijgekomen in interviews: de huizen in de Oranjewijk zijn oud en vaak lastig te isoleren. Bovendien heb je niet voor niets zo’n mooi oud huis gekocht, met grappige details, kleurrijke glas-in-loodramen en al die kleine versieringen op de gevel die jouw huis net weer anders maken dan de andere. Maar hoe verduurzaam je zo’n huis op een goede manier?

Gertjan Timmer is adviseur monumenten bij adviescommissie omgevingskwaliteit Hûs & Hiem. Hûs & Hiem adviseert de gemeente Leeuwarden over bouwaanvragen voor nieuwbouw en bij monumentenpanden.

In de praktijk krijgt Hûs & Hiem ook veel bouwaanvragen die te maken hebben met het verduurzamen van monumenten. Verduurzamen is natuurlijk een goed idee, vindt hij. Maar bij het isoleren en verduurzamen van bestaande woningen moet je wel rekening houden met mogelijke gevolgen voor het binnenklimaat en voor het aanzicht. Bij beschermde monumentale panden speelt bovendien mee dat het verduurzamen grote gevolgen kan hebben voor het monument. Daarom is voor het wijzigen van monumenten in de regel een vergunning nodig. 

Voorlichten
Voor veel eigenaren is het verduurzamen van hun woning nieuw. Daarom is het verstandig om over de aanpak je goed te laten voorlichten, of het nu een monument betreft of niet. Bij Hûs & Hiem hebben ze er ook zelf ervaring mee opgedaan toen hun kantoorpand aan de Johan Willem Frisostraat verduurzaamd moest worden tot minimaal energielabel C. Dat bleek nog best een hele opgave. Er zijn bij de verbouwing onder meer een architect, een bouwfysicus en een energiedeskundige betrokken geweest. 
Je loopt in de praktijk soms tegen zaken aan waarbij je andere oplossingen moet zoeken of concessies moet doen. Zo konden vanwege het forse gewicht van het nieuwe isolatieglas, de ramen minder rank worden uitgevoerd dan Hûs & Hiem had gewild. 

“De Oranjewijk is aangelegd vanaf 1900. De meeste woningen zijn ontworpen in de trant van de Hollandse Neo Renaissance, legt hij uit. “Dat kun je bijvoorbeeld zien aan de speklagen in het metselwerk, in de vorm van smalle horizontale gepleisterde stroken. Deze worden afgewisseld met staande gevelopeningen van de deuren en de vensters. Met het gebruik van verticale en horizontale elementen probeerde de architect de gevel te geleden en een evenwichtig beeld te creëren. Ook werd toen veel aandacht besteed aan de detaillering van het metselwerk en van de vensters.” 

Behoud 
Wat Hûs & Hiem betreft gaat behoud voor vernieuwing, stelt Timmer. Dat wil niet zeggen dat verduurzaming niet belangrijk is, maar wel dat je een goed plan moet maken. En dan blijkt dat behoud en verduurzaming heel goed hand in hand kunnen gaan. Timmer: “De kozijnen in deze wijk zijn vaak gemaakt van Amerikaans grenen. Die houtsoort kan heel lang meegaan omdat die van nature een beetje vettig is. Zelfs lichte verwaarlozing kan Amerikaans grenen tot op zekere hoogte nog verdragen. Tegenwoordig wordt deze houtsoort niet meer gebruikt. Dus waarom zou je de oude ramen vervangen als deze technisch nog in orde zijn? Dat is immers ook helemaal niet duurzaam.”

Toch gebeurt dat soms wel. HR++ glas is vrij dik en past vaak niet zondermeer in de bestaande ramen. Dat kan vaak wel als je de ramen op het nieuwe dikke glas aanpast. De verleiding kan groot zijn om meteen maar het hele venster te vervangen door een kozijn waarin dat dikke glas wel past. Niet doen, adviseert Timmer. “Nieuwe kozijnen en ramen zijn niet automatisch beter dan de oorspronkelijke vensters. Ook in de wijk zie je dat hier en daar in het verleden de ramen of de gehele vensters zijn vervangen, en zijn de fraaie oude afwerkingen verdwenen.” 

Gelukkig ben je met isolerend glas niet alleen aangewezen op het standaard HR++ glas. Er is ook dun isolatieglas zoals vacuümglas. “Het mooie van dergelijk vacuümglas is dat het in de bestaande ramen past en ook geluidswerend is. Met het gebruik van dun glas kunnen de ramen dunner worden uitgevoerd. Dat levert een verfijnder beeld op dat hoort bij het eigen karakter van de woningen en de Oranjewijk.”

Voorzetglas
Een andere mogelijkheid om de vensters te isoleren is het plaatsen van voorzetbeglazing aan de binnenzijde van de woning. Dat is iets anders dan de in het verleden gebruikte voorzetramen waarbij vaak problemen ontstonden met condensatie. Timmer: “Met voorzetglas zet je als het ware een extra raam aan de binnenkant van het venster. Dat is heel geschikt om te isoleren omdat je zo een dikke laag lucht krijgt tussen het glas aan de buitenkant en dat aan de binnenkant. Je kunt het raam van binnenuit openen, schoonmaken en meteen ventileren. Vocht en condens kunnen namelijk rot veroorzaken: omdat het vocht niet weg kan, kruipt het in de kieren. Voorzetglas  is ook heel geschikt om glas-in-loodramen mee te isoleren. Je houdt aan de buitenkant het originele aanzicht maar het isoleert toch goed.” Voor wie in Scandinavië geweest is: in traditionele houten huizen zijn voorzetramen vaak standaard. 

Goed ventileren blijft een punt van aandacht. “Isoleren kan niet zonder ventileren. Ventileren is iets anders dan tocht, dat is ongecontroleerd ventileren. Maar ventileren is noodzaak. Bij de isolatie van de huizen in de jaren tachtig werd onvoldoende rekening gehouden met condensatie op de ramen en in de constructie. Dit had vaak vochtige huizen tot gevolg, waar de schimmel op de muren stond. En dat is heel ongezond.” 

Verkeerd isoleren kan condens veroorzaken op plaatsen waar je het pas merkt als het te laat is. “Het gebeurt soms dat mensen heel goed isolerend glas in hun ramen laten zetten en er pas later achter komen dat op een ander punt bij ‘koude brug condensatie’ ontstaat. Dat kan bijvoorbeeld gebeuren in de vloerbalken, zodat ze wegrotten. Dat merk je pas als je opeens door de vloer zakt.”

Muren
Een huis kan veel van zijn vocht kwijt via de buitenmuren. De meeste voegen van de oude woningen in de Oranjewijk zijn op basis van kalkgebonden mortel. En daar zit om meerdere redenen een addertje onder het gras. Het oorspronkelijke voegwerk helemaal vernieuwen is vaak onnodig en ongewenst. “Sommige woningeigenaren willen soms graag hun verweerde oorspronkelijke voegen laten vervangen,”weet Timmer. “Soms denken mensen dat het oorspronkelijke voegwerk technisch niet meer in orde is, of men vindt een nieuwe strakke voeg mooier. Daar gaat het vaak mis. Bijvoorbeeld omdat door het verwijderen van de bestaande voegen ook het metselwerk kan worden beschadigd, of vanwege het gebruik van harde (cementgebonden) mortel waarbij de stenen kapot kunnen gaan en de gevel door de harde mortel minder goed kan drogen. 
Meestal is vervanging van de voegen niet nodig en ook niet wenselijk, als ze nog oorspronkelijk en technisch in orde zijn. 

In het geval van beschermd stadsgezicht, zoals de hele Oranjewijk, is het schilderen van de buitengevel in alle gevallen vergunning plichtig. Ook bij niet monumenten. “Los daarvan is het schilderen van de gevel  in de regel niet verstandig”, waarschuwt Timmer. “Vooral de oude latex verfsoorten ademen niet, het vocht in de gevel wordt dan ingesloten en kan geen kant meer op. Het  vocht in de gevel bevriest in de winter en de toplaag van de stenen wordt kapot gedrukt.” 

Om goed te kunnen ventileren zijn ramen die niet alleen achter maar ook de voorkant van het huis zitten eigenlijk onmisbaar. “Kunnen de ramen in je huis nog aan de voorkant worden geopend, laat dat dan zo als je bij het verduurzamen er mee aan de slag gaat. Als je in je huis nog bovenlichten of schuiframen hebt, die open kunnen, houdt dat dan zo…”, adviseert Timmer. “Schuiframen die door zwaar isolatieglas te zwaar zijn worden, kun je bijvoorbeeld voorzien van een veersysteem. Kan dit allemaal niet, zorg dan voor ventilatieroosters in het kozijn.”  

Timmer zegt het nog maar weer eens: “Oude huizen kun je echt goed verduurzamen, maar laat je wel goed adviseren. Respecteer het bestaande en maak gebruik van de mogelijkheden die de oude huizen van nature hebben. Maak een plan met een tijdpad. Je hoeft niet alles in één keer uit te voeren. Het zo maar zijn dat je halverwege tot nieuwe inzichten komt en ontdekt dat het toch anders moet. Vaak kan alles alleen al vanwege de financiële kant van de zaak toch niet in een keer.”  

De Oranjewijk ligt in het door het Rijk aangewezen beschermd stadsgezicht Leeuwarden – Nieuwe Kanaalgebied. Ook staan er in de wijk verschillende gemeentelijke en rijksmonumenten. Weten of je huis een gemeentelijke monumentenstatus heeft? Kijk dan op monumenten.nl. en op de site van de gemeente Leeuwarden.

Hûs & Hiem is een samenwerkingsverband van 17 Friese gemeenten.  Doel is de gemeenschappelijke belangen van de deelnemende gemeenten te behartigen op het gebied van de bouwkunstige, stedenbouwkundige en landschappelijke schoonheid in de provincie Fryslân. Hûs en Hiem is gebonden aan gemeentelijke richtlijnen en brengt aan de hand daarvan advies uit.